مقدمه:
پديده جهاني شدن با ايجاد دگرگوني در ابعاد مختلف زندگي ـ به ويژه بعد فرهنگي جوامع ـ مساله اي است كه خواه ناخواه ذهن تحليلگران اجتماعي را به خويش مشغول كرده است. بر اين اساس، بيشترين دلمشغولي تحليلگران، متمركز بر آسيب هاي فرهنگي اي است كه جهاني شدن در جوامع ايجاد مي كند.ما در اين نوشتار برآنيم كه موضوع جهاني شدن و تأثير آن بر معماري خانه و به دنبال آن اثر آن بر فرهنگ خانواده را بررسي كنيم. جهاني شدن گرچه مي توانند آثار مثبتي براي يك فرهنگ به همراه بياورد اما بايد توجه داشت كه آثار منفي و مخرّب آن بر همه عرصه هاي زندگي يك جامعه ، خاصّه جامعه سنتي از ديد ما پنهان نماند . لذا ما اين مقاله را در دو بخش پي مي گيرم:
1.جهاني شدن و تأثير آن بر معماري
2. عصر ظهور و تعامل آن پديده هاي جهاني شدن
بر اين اساس مقاله پيش رو در پي پاسخ دهي به اين پرسش است كه در فرايند جهاني شدن چه چالشهايي در عرصه معماري خانه و فرهنگ خانواده وجود دارد و فرهنگ خانواده را مورد تهديد قرار مي دهد لذا قبل از بررسي موضوع لازم است واژگاني را تعريف نمائيم تا مسأله روشن تر شود.
جهاني شدن (جهاني سازي):
تلاش براي جهاني سازي پيشنه طولاني دارد و از نيمه دوم قرن بيستم، به ويژه در ده سال گذشته به يكي از واژگان كليدي و نيز به موضوعي محوري در علوم اجتماعي و سياسي تبديل شده است.
در تعريف جهاني سازي جهاني شدن گفته اند: گسترش فرهنگ يك كشور يا يك بلوك، به سراسر كره زمين يا تلاش براي گسترش جهاني الگوها و ايده هاي خاص.[1]
اين تلاش به آن علت صورت مي گيرد تا بر كشورهاي ديگر جهان تأثير گذارده، آنها را در يك نظم نوين و دلخواه گرد هم آورند. قابل ذكر است كه دنياي غرب اغلب از جهاني سازي به جهاني شدني تعبير مي كنند تا اذهان عمومي را از فاجعه اي كه درحال شكل گيري است منحرف نمايد. آنها با بكار بردن جهاني شدن مي خواهند بگويند جهاني شدن يك پديده طبيعي و مفيد است كه با بالضروره فاعلي ندارد و آن فرايند توسعه طبيعي تكنولوژي اطلاعات است كه در غرب پديد آمده و غرب درصدد آن است كه به جهان هديه نمايد.
فرهنگ:
در تعريف فرهنگ بايد گفت كه حدود يكصد تعريف براي فرهنگ ارائه شده است[2] ادوار با رنت تايلوري فرهنگ را كليت در هم تافته تعريف كرده كه شامل دانش، دين، هنر، قانون، اخلاقيات و هرگونه توانايي و عادتي است كه آدمي همچون عضوي از جامعه به دست مي آورد [3]
معماري
وقتي اسمي از معماري مي بريم اين معماري بمعناي معماري كه كارشناسان آثار باستاني به عنوان يك بناي تاريخي از آن ياد مي كنند نيست، بلكه مراد از معماري نوع ساختمان و ساختمان سازي است كه مردم در آن زندگي مي كنند. لذا در بحث معماري خانه از دو واژه زياد استفاده مي شود: 1) خانه 2)مسكن
اصولاً خانه بيشتر به معناي سكونتگاه انساني اطلاق مي شود لذا هر آنچه كه انسان با آن سروكار دارد داراي پسوند خانه مي باشد مانند: كتاب خانه، قهوه خانه، آشپزخانه، زورخانه، داروخانه، نمازخانه و... اما مسكن و تعابيري از اين دست مثل سكونتگاه، زيست گاه و امثال آن براي توصيف محل ساير حيوانات به كار مي رود. لذا در معماري شهري حتي روي اسم گذاري خانه دقت شود زيرا بار معنايي خانه به مراتب بيشتر از مسكن مي باشد.
تأثيرات جهاني شدن بر معماري خانه
اگر يك نگاه سطحي به نوع خانه سازي در گذشته و سنتي با خانه سازي و نوع معماري آن در عصر جديد داشته باشيم در مي يابيم كه در گذشته عناويني چون: اندروني، بيروني، شرقي و غربي، شمالي، جنوبي، رو به آفتاب و غيره بوده است كه در عصر جديد خانه سازي ديگر به آن تعابير كسي توجهي ندارد يا لااقل كمتر توجه مي كنند. امروزه آن تعابير جاي خود را به عناويني چون: فضاي بهينه، مدرنيته يا با اصطلاح عاميانه داراي كلاس است يا نه، داده است كه خود اين تبدّل اثرات منفي بر اخلاق، روحيه و نوع تفكر افراد مي گذارد. لذا ما به مواردي از اين تأثيرگذاري اشاره مي نمائيم.
1. تحديد حريم خصوصي
يكي از چيزهايي كه در معماري بايد در نظر گرفت اين است كه معماري بايد با توجه به مناسبات تاريخي، اقليمي، آئيني و مذهبي شكل گيرد بمعناي اينكه نوع خانه سازي در كشور اسلامي(ايران) بايد متفاوت از كشورهاي غربي باشد. اگر اينگونه نباشد شاهد آن خواهيم بود كه در هر دوره شكل معماري خانه ها تغيير اساسي مي كند كه هيچ همخواني با فرهنگ ايراني اسلامي ما ندارد. شايان ذكر است كه خانه نه تنها يك محل براي آرميدن است بلكه يك مكاني است كه هويّت فردي يا جمعي افراد را تشكيل مي دهد لذا به خانه مي گويند حريم خصوصي زيرا در آن حرمت افراد نگه داشته مي شود. در جوامع غربي مهمترين دغدغه در امر خانه سازي شيوه توضيح فضا و تقسيم بندي آن براي همه افراد خانواده آن هم بصورت جداگانه (اتاق خصوصي) پذيرايي، اتاق خواب و... اما در فرهنگهايي كه ارزش اجتماع گرايانه در آنها بيشتر باشد، مفهوم حريم خصوصي متفاوت است و به خانه با ديد حريم و حفظ و صيانت نگاه مي شود.
2. فردگرايي
از ديگر آثار منفي جهاني سازي ، فردگرايي و فردي شدن خانه و محيط زندگي مي باشد. يكي از چيزهايي كه در فرهنگ غرب وجود دارد اين است كه هر فرد به دنبال جدايي گزيني مي باشد به گونه اي كه افراد يك خانواده در يك خانه از هم جدا زندگي مي كنند و فقط وقت غذا دور هم جمع مي شوند. يا در ارتباط همسايگان مي بينيم كه زندگي ها فردي شده و همسايه ها از هم بي خبرند، خصوصاً در زندگي آپارتمان نشيني كه همه به فكر خود هستند و كمتر از حال ديگر همسايه ها خبردارند.
3. برداشته شدن فاصله ها
از آثار منفي جهاني سازي اين است كه خانه و مسكن ديگر كمتر نقش ايجاد فاصله بين خودي و غيره را در فرهنگ دارد. انسان معاصر بيشتر مايل به افشاي خود و در معرض ديد ديگران قرار داشتن و يك خودنمايي دارد، گويي ديگر چيزي براي مخفي نگه داشتن وجود ندارد لذا مي بينيم ديوارهاي خانه ها كوتاه يا برداشته مي شود و جاي خود را به نرده و حصارهاي تزئيني مي دهد، اتاقهاي همه يكسره و باز مي شود، آشپزخانه ها اُپن مي گردد و اندروني و بيروني يكي مي شود پنجره ها به بيرون افزايش مي يابد حتي تزئين خانه ها مثل شيشه ها آينه اي رفلكس مي گردد كه همه باعث از ميان بردن فاصله ها مي شود.
4. جابجايي فضاهاي درون خانه
يكي از تأثيرات جهاني سازي اثرگذاري بر نوع معماري درون خانه است .در گذشته اين طور بود كه براي هريك از قسمت هاي خانه فكر مي شد كه هر جزء را در كجاي ساختمان قرار دهند تا كمترين ضرر و بيشترين سود را داشته باشد بعنوان مثال در معماري سنتي آشپزخانه را در جايي از ساختمان قرار مي دادند كه كدبانو در ديد نامحرم نباشد. از طرفي بوي غذا به محيط خانه سرايت نكند و خانم خانه بتواند به راحتي كار خود را انجام دهد ولي امروزه شاهد اين هستيم كه آشپزخانه در وسط ساختمان و درست در ديد نامحرم واقع مي شود لذا براي چاره اين مشكل دست به دامان پرده و جداكنندهايي از اين قبيل مي شويم. يا بعنوان نمونه در معماري قديم پست ترين جاي زمين را به سرويس بهداشتي اختصاص مي دادند اما در زندگي مدرن امروزي بهترين جاي ساختمان بعنوان سرويس انتخاب مي شود كه اين خود اثرات زيادي بر محيط و روح و روان افراد مي گذارد.
عصرظهور و تعامل آن با معماري مدرن
1. بستن پنجره هاي مشرف به كوچه
يكي از چيزهايي كه در فساد و خيانتهاي زناشويي و نظايري از اين دست نقش دارد وجود پنجره هاي مشرف به كوچه و خيابان است. وجود اين پنجره ها هرچند ناخواسته باعث مي شود كه هر آنچه كه در درون خانه مي گذرد به بيرون انتقال يابد بخصوص در فصل گرما كه اين كار سهل تر مي گردد لذا يكي از كارهايي كه در زمان ظهور حضرت صورت مي گيرد مسدود كردن پنجره هاي مشرف به كوچه است. در روايت آمده كه و سدّ كل كوّة الي الطريق [4]
2. برچيده شدن بالكن ها و ناودانها
يكي ديگر از چيزهايي كه در خانه سازي مدرن به چشم مي خورد و به بهانه استفاده از فضاء (تراكم) وسيله اي براي درآمدزايي تبديل شده ساختن بالكن در بيرون خانه كه در مواردي آثار منفي خواهد داشت و موجب تجاوز به حقوق عمومي مي گردد. در روايت آمده كه در زمان حضرت سدّ كل جناح و كنيف و ميزاب الي الطريق تمامي بالكن ها و فاضلابها و ناودانهايي كه مشرف و يا واقع در راه مردم هست را مي بندد.[5]
3. تخريب خانه هاي مشرف به همسايه
يكي از آسيبهايي كه در خانه سازي عصر حاضر با آن مواجه هستيم خانه سازي مشرف به خانه هاي ديگران است. اين مورد علاوه بر مزاحمت براي همسايگان مي تواند خطرات جدي در عرصه فرهنگ و اجتماع داشته باشد لذا در زمان ظهور حضرت مهدي4 خانه هايي كه مشرف به حريم ديگران است توسط حضرت تخريب يا مسدود مي گردد.[6] در روايت است كه و البيوت التي تشرع الي الجوار [7]
نتيجه:
جهاني سازي گرچه داراي آثار مثبتي هم مي باشد و نمي شود گفت كه جهاني سازي با سنت كاملاً در تضاد و تقابل است اما بايد توجه داشت كه اين مسأله داراي اثرات منفي و مخربي هم است كه مي تواند در تمام عرصه هاي زندگي ما رسوخ كرده و تبعات غير قابل جبراني را به بار آورد لذا بر همه لازم است كه اثرات منفي اين پديده را بدانيم و از ورود آن به عرصه هاي زندگي از جمله معماري خانه كه جزئي از فرهنگ ما را تشكيل مي دهد جلوگيري كنيم.
پی نوشت ها :
1. شيرودي، مرتضي، جهاني سازي در عرصه فرهنگ و سياست، زمزم هدايت، 1368.
2. آشوري، داريوش، تعريف ها و مفهوم فرهنگ، تهران، مركز اسناد فرهنگي آسيا، 1357.
3. مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت، موسسه الوفاء، 1403ق.
4. حر العاملي، محمد بن حسين وسائل الشيعه، بيروت، احياء التراث العربي.
5. طوسي، محمد بن حسن، الغيبه، بي جا، الموسسه المعارف الاسلاميه، بي تا.
6. نرم افزار، دائرة المعارف، بريتانيكا، سال2003.
7. بني گلستاني، محمد، سيماي جهان در عصر امام زمان، قم، انتشارات جمكران، 1385.
[1]. جها ني سازي درعرصه فرهنگ وسياست ص9
[2] ر.ك:نرم افزار بريتا نيكا ، 2003
[3] .تعريفهاو مفهوم فرهنگ،ص71
[4] . وسائل الشيعه، كتاب الريات، ج9/182؛ بحار، ج52/333؛ غيبت طوسي، ب2، ح61.
[5] . وسائل الشيعه، كتاب الريات، ج9/182؛ بحار، ج52/333؛ غيبت طوسي، ب2، ح61
[6] . بحار، ج52. 333؛ غيبت طوسي، 27، ج61
[7] . سيماي جهان در عصر امام زمان، ج2، ص243.
محمدرضا ضيغميان
