مقدمه:
هر شيء مفيد و نافعي كه از طرف خداوند متعال براي آدمي ذخيره مي‌شود و مايه خير و سعادت و فلاح او مي گردد، «بقية اللّه» است. يكي از روشن ترين مصاديق «بقية اللّه» حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مي‌باشد و از همه به اين لقب شايسته تر است؛ به ويژه كه او تنها باقي مانده از سلسله پيامبران و امامان است. بنابر تأویل آیه که از روایات معصومین(علیهم السلام) برداشت می‌شود مصداق اتم و اکمل «بقیة الله» حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است و این لفظ به آن حضرت تأویل گشته است، هرچند از بعضی احادیث استفاده می‌شود که این لقب بر همۀ خاندان رسالت (علیهم السّلام) اطلاق می‌شود و همۀ آن‌ها «بقیّة اللّه» هستند. متن حاضر به این موضوع اختصاص یافته است.
متن آیه
(بَقيّةُ اللّهِ خَيرٌ لَكُمْ اِنْ كُنتُم مُؤمِنينَ وَما اَنا عَلَيكُمْ بِحَفيظ)؛[1]
«ذخيره خدا براي شما بهتر است اگر مؤمن باشيد و من نگهبان شما نيستم».
تفسير آيه
اين آيه در ادامه آياتي است كه درباره گفت وگوي شعيب (علیه السلام) با قومش در رابطه با چگونگي معامله و مسائل مادي است. در پايان به آنان گوشزد مي كند كه ثروت فراواني كه از راه نادرست به دست آيد، مفيد نبوده و هنگام نياز، به كار نمي آيد؛ بلكه مال حلال براي شما بهتر است. اين در صورتي است كه ايمان داشته باشيد؛ زيرا اين مال باقي بوده و بركات الهي را براي شما به همراه خواهد داشت. درك اين واقعيت و كسب بركات، وقتي است كه شما به خداوند ايمان داشته باشيد.
تأويل آيه
در روايات متعدد مصداق كامل و تمام «بقية اللّه» حضرت مهدي(علیه السلام) معرفي شده و اين لفظ به آن جناب تأويل گشته است. صدوق(ره) در روايتي از امام باقر(علیه السلام) نقل مي‌كند:
« اَلقائُمُ مِنّا منصُورٌ بِالرُّعبِ، مؤيَّدٌ بِالنَّصرِ، تُطوي لَهُ الاَرضُ وَتَظهَرُ لَهُ الكُنُوزُ يَبْلُغُ سُلطانُهُ المَشرِقَ والمَغرِبَ وَيُظهِرُاللّهُ عَزَّوَجَلَّ بِه دينَهُ عَلي الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوكَرِهَ المُشرِكُونَ، فَلا يَبقي فِي الاَرضِ خرابٌ اِلا قَدْ عُمِرَ، وَيَنزِلُ روحُ اللّهِ عِيسَي بنُ مَريَم(عليها السلام)فَيُصَلّي خلفَهُ. قالَ قُلتُ: يَابنَ رَسُولِ اللّه مَتي يَخرُجُ قائِمُكُمْ، قالَ: اِذا تَشَبَهَ الرِّجالُ بِالنِساءِ وَالنِساءُ بالرّجالِ، وَأكتَفي الرِجالُ بِالرّجالِ والنِساءُ بِالنِّساءِ وَرَكِبَ ذَواتُ الفُرُوجِ السُّروجَ وَقُبِلَتْ شَهاداتُ الزُورِ وَرُدَّتْ شَهاداتُ العُدُولِ واستَخَفَّ الناسُ بِالدِّماءِ وارتِكابِ الزِنا وَأكلِ الرِّبا واتُّقِي الاَشرارُ مَخافَةَ اَلسِنَتِهِم وَخُروجَ السُفِياني مِنَ الشامِ واليَمانِي مِنَ اليَمنِ وخَسف البِيداء وَقَتلَ غُلام مِن آلِ مُحَمد بينَ الرُّكنِ والمَقامِ اِسمُهُ مُحمدُ بن الحَسَنِ النَفسُ الزَكِيّةُ وجائَتْ صَيحَةٌ مِنَ السَّماءِ بِانَّ الحَقَّ فِيهِ وَفِي شِيعَتِه، فَعِندَ ذلِكَ خُرُوجُ قائِمِنا. فَاِذا خَرَجَ أسنَدَ ظَهرَهُ اِلَي الكَعبَةِ وَاجتَمَعَ اِلَيه ثَلاثُمِأة وَثُلاثَةَ عَشَرَ رَجُلا وَاولُ ما يَنطِقُ بِهِ هَذِه الايَةِ (بَقية اللّه خَيرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُم مُؤمِنينَ) ثُمَّ يَقُولُ: انَا بَقيَّةُ اللّهِ فِي اَرضِه وَخَليفَتُه وَحُجَّتُه عَلَيكُمْ فَلا يسلمُ عَلَيهِ مُسلِمٌ اِلا قال: اَلسَلامُ عَلَيكَ يا بَقيَّة اللّه فِي أرضِه...» ؛[2[
قائم ما ياري شده به رعب و ترس است (ترس از او در دل دشمنان قرار مي‌گيرد) و به نصرت و پيروزي مدد گرفته. زمين براي او درنورديده شود و گنج‌ها براي او ظاهر مي شود و سلطنت و حكومتش شرق و غرب عالم را فرا گيرد و خداي متعال به واسطه او دينش را بر همه اديان چيره گرداند؛ گرچه مشركان را ناخوش آيد و در زمين ويرانه اي نماند، جز آنكه آباد گردد و روح اللّه عيسي بن مريم(علیها السلام) فرود آيد و پشت سر او نماز گزارد. راوي گويد: گفتم: اي پسر رسول خدا! قائم شما كي خروج مي كند؟ فرمود: آن گاه كه مردان خود را شبيه به زنان كنند و زنان، خود را مشابه مردان نمايند و مردان به مردان بسنده كنند و زنان به زنان، و زنان بر زين‌ها سوار شوند و شهادت‌هاي دروغ پذيرفته شود و شهادت هاي عادلان مردود گردد و مردم خون ريزي و ارتكاب زنا و رباخواري را سبك شمارند و از اشرار به خاطر زبان شان پرهيز شود و سفياني از شام خروج كند و يماني از يمن، و در بيداء خسفي واقع شود و جواني از آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) ـ كه نامش محمد بن حسن، نفس زكيه است ـ بين ركن و مقام كشته شود و صيحه اي از آسمان بيايد و بگويد: حق با او و شيعيان او است. در اين هنگام است كه قائم ما خروج مي كند و چون ظهور كند به خانه كعبه تكيه زند و 313 مرد به دور او اجتماع كنند و نخستين سخن او اين آيه از قرآن است: (بَقيَةُ اللّه خَيرٌ لَكُم اِنْ كُنتُم مُؤمِنين). سپس مي‌گويد: منم بقية اللّه در زمين و منم خليفه خداوند و حجت او بر شما و هر درود فرستنده اي، به او چنين سلام گويد: «السلامُ عليكَ يا بَقيةَ اللّه فِي أرضِه».
امام باقر(علیه السلام) ضمن بيان برخي از ويژگي‌هاي دوران ظهور و بعضي از علايم ظهور، به محل قيام حضرت مهدي(علیه السلام) (مكه) اشاره دارد و چگونگي سلام دادن اصحاب و مردم را به آن حضرت بازگو مي‌كند. در اين زمان خود امام مهدي(علیه السلام) ابتدا به معرفي جايگاه خويش مي‌پردازد. كليني(ره) در روايتي نقل مي‌كند:
عمر بن زاهر عن ابي عبداللّه(علیه السلام) قالَ:« سَألَهُ رَجُلٌ عَنْ القائِمِ يُسلَمْ عَلَيهِ بِاِمْرَةِ المؤمِنينَ قال: لا ذاكَ اِسمٌ سَمَّي اللّهُ بِه اَميرَالمُؤمِنينَ(علیه السلام) لَمْ يُسَمُّ به اَحَدٌ قَبْلَهُ وَلايَتَسَمّي بِهِ بَعدَهُ اِلاّ كافِرٌ. قُلتُ: جُعِلْتُ فِداكَ كَيْفَ يُسْلَمُ عَلَيه، قالَ: يَقُولُونَ: السَلامُ علَيكَ يا بَقِيَةَ اللّهِ. ثُمَّ قَرَأ:( بَقيَةُ اللّهِ خَيرٌ لَكُم اِن كُنتُم مُؤمِنينَ)»؛[3[
شخصي از امام صادق(علیه السلام) پرسيد: آيا به قائم به (لفظ) اميرالمؤمنين سلام گفته مي‌شود؟ حضرت فرمود: نه اين اسمي است كه خدا به اين اسم امام علي(علیه السلام) را ناميده است. كسي قبل از او به اين ناميده نشد و بعد از او نيز ناميده نمي‌شود، مگر كافر.
گفتم: فداي شما بشوم! چگونه بر او سلام گفته مي شود؟ حضرت فرمود: مي‌گويند:« السَلامُ عَلَيكَ يا بَقِيَةَ اللّهِ». سپس حضرت اين آيه را خواند: (بَقيَةُ اللّه خيرٌ لَكُمْ اِن كُنتُم مُؤمِنين.)
«بقية اللّه» كيست؟
با توجه به لغت و كاربرد آن (به خصوص در آيه شريفه)، مي‌توان گفت كه «بقية اللّه»؛ يعني، هر شيء مفيد و نافعي كه از طرف خدا (به عنوان موهبت) براي آدمي ذخيره مي‌شود و مايه خير و سعادت و فلاح او مي‌گردد. چون حضرت مهدي(علیه السلام) آخرين پيشوا و بزرگ ترين رهبر انقلابي است، پس يكي از روشن ترين مصاديق «بقية اللّه» مي‌باشد و از همه به اين لقب شايسته تر است. به ويژه كه او تنها باقي مانده از سلسله پيامبران و امامان است و خداوند به واسطه او به مؤمنان عزت مي‌دهد و دشمنان را خوار و ذليل مي كند:« اَيْنَ مُعزُّ الاولِياءِ وَمُذِلّ الاَعداءِ» و بناهاي شرك و نفاق را منهدم مي‌كند:« اَينَ هادِمُ اَبنِيَةِ الشِّركِ وَالنِّفاقِ» و دين را احيا مي‌كند:« اَينَ مُحيِي مَعالِم الدِّينِ وَاَهلِه»[4[
چند نكته
1. انسان در برخورد با پيشوايان بايد سعي كند از چهارچوب دين و دستورات ائمه(علیهم السلام) خارج نشود و آنچه كه آنان مي گويند، انجام دهد. امام صادق(علیه السلام) در اين روايت به پرسشگر يادآور مي‌شود كه حتي براي سلام نيز نبايد فقط به فكر و عقل خود بسنده كرد؛ بلكه بايد مقررات ديني را رعايت نمود. اگر خداوند بر اساس مصالحي نام و يا وصفي را به شخصي اختصاص داده، بايد حريم آن حفظ شود.
2. هر چيزي كه رنگ الهي پيدا كند، براي انسان خير و رستگاري به همراه دارد. جامعه نيز ـ كه شأني از شئون زندگي انساني است ـ علاوه بر قانون، نياز به مجري و حاكم دارد. يك پيشواي، الهي، قطعاً سعادت آدمي را نيز در آن جامعه، به ارمغان مي‌آورد.
نتیجه:
بنابر آنچه از مطالب مورد بحث به دست می آید، «بقیّةاللّه»، تعبیر قرآنی و نیز از القاب معروف حضرت مهدی (علیه السلام) است. هر موجود نافعي از طرف خداوند که براي بشر باقي مانده و مايه خير و سعادت او گردد، «بقيةاللَّه» محسوب مي‌شود. از اين رو، امام زمان(عليهالسلام) که وجود شريفشان مايه بيشترين خير و برکت براي جامعه بشري است، يکي از بهترين مصاديق اين آيه مبارکه است. هم چنین آيههاي قرآن داراي مفاهيم جامع هستند و در عصرهاي بعد ميتوانند بر مصداقهاي کليتر و وسيعتر تطابق داشته باشند، اين آيه با امام زمان (علیه السلام) که روشنترين مصداق، «بقيةاللَّه» است، مطابقت ميکند. بنابراين، گرچه مفاد اين آيه، از سخنان حضرت شعيب(عليهالسلام) خطاب به قوم خود است، اما مصداق اکمل آن، وجود شريف حضرت صاحب الامر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.
پی نوشت ها:
[1]. هود/ 86.
[2]. كمال الدين و تمام النعمة، ج 1، ب 32، ح 16. اين روايت در كتاب هاي متعددي ذكر شده است؛ ر.ك: معجم احاديث الامام المهدي(عجل الله تعالی فرجه الشریف) ، ج 5، ص 176.
[3]. كافي، ج 1، ح 2، ص 411. اين روايت در كتاب هاي متعددي ذكر شده است؛ ر.ك: معجم احاديث امام مهدي(عجل الله تعالی فرجه الشریف) ، ج 5، ص 176.
[4]. سيد بن طاوس، الاقبال، ص 297.
